|
Ortadoğu:
Çelişki ve çatışmalar yumağı büyüyor
ABD diplomasisinin Ortadoğuda çıkmaza giren barış sürecine yeniden dinamizm kazandırmak amacıyla yaptığı girişimler sonuçsuz kaldı. Sorunun ciddiyeti ve aciliyetinden ötürü birkaç hafta içerisine sıkıştırılmak zorunda kalınılan yoğun temasların ardından olumlu bir sonuç alınamaması, Beyaz Sarayı olağanüstü bir müdahalede bulunmak, yeni bir Camp David zirvesi düzenlemek zorunda bıraktı. Oysa, Güney Lübnan işgalinin son bulmasıyla birlikte iflası iyice açığa çıkan Ortadoğu politikasını onarmak amacıyla, Dışişleri Bakanı Madeleine Albright, ABD özel temsilcisi Denis Ross ve BM Genel Sekreteri Kofi Annan son haftalarda bölgede yoğun çaba sarfetmiş, çok yönlü temaslarda bulunmuşlardı.
Ortadoğuda gündemde duran ya da gündeme girmeye hazır konumda olan sorunların muhtevası ve karmaşıklığı bilinmektedir. Yaklaşık on yıldır ABDnin hem hakem hem de taraf sıfatı ile barış ve çözüm süreci adı altında icra etmeye çalıştığı emperyalist politikanın ana hatlarını değişik vesilelerle ortaya koymaya çalışıyoruz. Ortadoğudaki çelişki yığınının en önemli boyutunu, kuşkusuz ki Filistin sorunu teşkil etmektedir. Filistin sorunu ana eksen alınarak saptanan ve uygulamaya konulan, ama özünde Ortadoğunun toplamını hedefleyen emperyalist çözüm formülü, belli bir tıkanma dönemi yaşadıktan sonra iyice çöktü. Bu nedenle ABD diplomasisi, özellikle Güney Lübnan işgalinin kırılmasından bu yana can alıcı bir misyon ile karşı karşıya bulunuyor. Bu misyon Washingtonun bölgeye ilişkin stratejik senaryosunun dökülmüş parçalarını yeniden bir araya getirmektir. Bu, ABD emperyalizminin Ortadoğu üzerindeki hegemonyası açısından olmazsa olmaz bir koşuldur. Zira, bölgenin yeniden alevlenmesi durumunda, tehlikeye girecek olan mevziler sadece İsrailin kazanımları değil, Washingtonun bölgedeki egemenlik ağıdır. Bu nedenle, ABD diplomasisinin temaslarının muhtevası, hem bölgedeki gelişmeler üzerindeki ABD inisiyatifini korumak, hem de onun krizlerdeki hakemlik rolünü onarmak gibi geniş bir alanı kapsıyor.
ABD çöken barış sürecini
onarmaya çalışıyor
Emperyalizm onyıllar boyu Ortadoğu halklarını teslim almak, susturmak ve bölgedeki tüm direniş damarlarını kökten kesmek için şiddete başvurdu. Bu politika başta İsrail olmak üzere bölgenin birçok gerici Arap rejimi aracılığıyla uygulandı. Ve emperyalist güçler belli aralıklarla, gelişmelerin önemine göre müdahalede bulunmak, Ortadoğu halklarına doğrudan kurşun sıkmak gereği dahi duydular. Bu geleneksel terör ve yıpratma politikasının sonucu, FKÖnün zayıflamayıp soysuzlaşması, ilerici devrimci direniş akımlarının yerini dinci gerici akımların alması oldu. Ve 90lı yıllların başında Sovyetler Birliğinin dağılması ile birlikte beliren elverişli uluslararası ortam, emperyalizmin Ortadoğu politikasına yeni bir boyut eklemesini olanaklı kıldı. Salt şiddet politikası ile elde edilemeyen sonuca göstermelik pazarlıklar üzerinden ulaşılmaya çalışılan bir dönem başlatıldı: Ortadoğu barış süreci!
Filistin sorununun kaderinin artık mücadele alanlarından lüks otel localarına taşınmış olması, konunun taraflar arasında pazarlık masalarında görüşülmesi, Sovyetler Birliğinin bölgedeki mevzilerinin boşalması gibi faktörler, emperyalizmin Ortadoğu politikasına yeni bir nefes kazandırdı. Bu arada Filistin halkının kapıldığı sahte umutlar ve rehavet atmosferi, geçici de olsa, emperyalizmin hareket alanını kolaylaştıran bir işlev gördü. Emperyalist icazetli özerklik statüsünün, aşamalı bir tarzda da olsa, Filistin halkının gaspedilmiş tüm haklarının iadesi ile sonuçlanacağı sanıldı. Fakat aradan geçen süreç, umutları boşa çıkarttığı gibi, vaadlerle Ortadoğu ve özellikle de Filistin halkı üzerinde oynanan oyunun gerçek yüzünü ortaya sermekte gecikmedi. Filistin halkına verilmiş ödün gibi görünen muhatap alınmanın, özerklik türünden hakların, Filistin halkının temel çıkarları ile taban tabana çelişen bir senaryonun uygulamasını kolaylaştırmak dışında bir değerinin olmadığı anlaşıldı. Umut ve rehavet atmosferi yerini giderek hoşnutsuzluğa, yeniden mücadeleye atılma duygusunun ağır basmasına bırakınca, Filistin Özerk İdaresi kendisine ayrılan rolü oynayamaz konuma düştü. Barış süreci sürüncemeye girdikten sonra kısa sürede toptan çökmek zorunda kaldı.
ABDnin Ortadoğu sorunu konusunda başlattığı temaslar ve geliştirmeye çalıştığı inisiyatifler, böyle farklı reçetelerin denendiği, epeyce barutun tükeltildiği bir sürecin ardından gündeme gelmiş bulunuyor. Başka bir ifadeyle, bugün Ortadoğuda içinde bulunulan durum birçok açıdan başlangıç noktasına geri dönüşü andırmaktadır. Yaşanan gelişmelerin, nitelik ve nicelik olarak varlığını koruyan çelişkilerin, güçlüklerin bilincinde olduğu için, ABD diplomatik girişimlerini geniş ve esnek tutmayı tercih etmek zorunda kaldı. İran, Irak, Libya ve Suriyenin terörist devletler listesinden çıkarılması, Kofi Annan aracılığı ile İrandan yardım talep edilmesi, Ortadoğu politikasını yeniden onarma girişimlerinin sabit bir takvime ve somut bir neticeye bağlanması, Beyaz Sarayın hareket alanının daraldığının göstergesi. Başka bir ifadeyle, ABD geleneksel küstahlığı ve emrivakiliği yerine arabulucu ve barışsever pozlarına bürünmenin olumlu sonuç elde etme imkanını yükselteceğini, barış sürecine nefes aldırtmayı kolaylaştıracağını düşünüyor.
Arafat siyasi yaşamının son
kozunu oynuyor
Ancak, ABDnin bu dolambaçlı ve çok yönlü girişimleri, taraflar arasında bir uzlaşma sağlanmasına, onların görüşme masası etrafında bir araya getirilmesine ve sözde barış sürecinin yeniden eski rayları üzerine oturtulmasına yetmedi. Hatta taraflar Washingtonda buluşma fikrine dahi karşı çıktılar, ABDnin davetiyesini sürüncemeye sokma eğilimi gösterdiler. Çünkü bu ilişkilerde salt ödün vermekle memur edilmiş olan Arafatın Filistin halkı adına yeni tavizler verebilecek kudreti kalmamıştır. Bıçağın sırtına oturmuş vaziyetteki Filistin Özerk İdaresi, bir taraftan ABD ve İsrailin baskısına göğüs germek, öte yandan da Filistin emekçilerinin, gençlerinin talep ve mücadele istemlerini yatıştırmak durumunda. Böyle olunca, Arafata imdat çığlıkları atmak dışında bir seçenek kalmamaktadır. Bu nedenle Arafat ilkin Rusyayı yardıma çağırdı. Ancak mevcut aşamada Putinin bu türden bir çağrıya acil ve somut bir cevap verme olanağı yoktur ve vermedi. Sonuçta, Arafat siyasi yaşamının son kozunu, Bağımsız Filistin devletinin ilanını oynamaya koyuldu.
Arafatın bağımsız devlet ilan etme fikrini ileri sürerek gündem saptamaya çalışması, İsrail ve ABD karşısında pazarlıklarda güç kazanmaya hizmet edecek bir şantaj olarak yorumlanmaktadır. Elbette bu inisiyatifini sonuçlandırması durumunda Arafat 23 Ekim 98 tarihli Wye River (ABD) ve 4 Eylül 99 Şarm el Şeyk (Mısır) anlaşmaları ile saptanan takvimi bozmuş olacaktır. Fakat sözkonusu barış sürecinin tüm zamanlamasının zaten bozulduğu da bir başka gerçektir. Filistin Özerk İdaresi bağımsız devlet ilanı perspektifine sarılmakla, başkalarının hesaplarını bozmadan önce, kendisine yeni nefes alma olanakları yaratmaya çalışıyor. Arafat bu yolla Filistin kitlelerini biraz daha oyalamaya, hissedilmeye başlanan mücadele dinamiğini baltalamaya ve az da olsa itibar kazanmaya çalışmaktadır. Ancak, bugüne kadar bir piyon olma dışında bir işlevi olmayan Filistin Özerk İdaresinin yerine oluşturulacak bir bağımsız devletin dernek statüsü ötesinde bir değeri olmayacaktır. Bu gerçekliğin, başta Filistinliler olmak üzere, bilincinde olmayan yoktur. Emperyalist icazetli özerklikten aynı icazetli bir devlet statüsüne geçiş, Filistin halkının kendi kaderini tayin anlamına gelmemekte, sadece Arafat yönetiminin içinde bulunduğu çıkmazın derinliğini göstermektedir.
İsrail neden tavize yanaşmıyor?
Barış sürecinin yeniden canlandırılması için asıl taviz vermesi gereken İsrail hükümetinin yaşadığı sıkıntıların niteliği başkadır. Oluşturulduğu tarihten bu yana İsrail devleti zaferden zafere koşmuş, kendisini Ortadoğuda komşularına zorla kabul ettirme onun geleneksel bir refleksine dönüşmüştür. Aynı duygular şu veya bu şekilde İsrail halkına da egemendir. Bu nedenle İsrail muhatabına karşı güçlü konumda da olsa taviz vermekte, yaptığı gaspı iade etmekte bile sıkıntı çekmektedir. Filistin sorununun pazarlık konusu edilmesinden bu yana İsrailde yaşanan hükümet krizleri, koalisyon bozulmaları ve hatta Rabinin katledilmesi, bu fetihçi ruh halinin bir yansımasıdır. Ama mevcut aşamada Ehud Barak hükümetinin Filistinlilere bazı sembolik tavizler vermeye dahi yanaşmamasının esas nedeni, hükümet koalisyonunun iç dengelerinden, bazı aşırı gerici siyonist partilerin şantajlarından kaynaklanmıyor. İç politik sorunlar, hükümet krizleri, İsrailin stratejik çıkarlarının gerektirdiği tavizlerin verilmesinin önünde ciddi bir engel değildirler. Ama mutlaka karşılığının alınması kaydıyla.
İsrailin Özerk Filistin İdaresinden beklediği karşılık, 23 Ekim 98 tarihinde ABDde imzalanan Wye River anlaşmasında net bir biçimde öngörülmektedir. Anlaşma metni, terörizme karşı mücadele adı altında barış sürecine engel teşkil eden, ona karşı çıkan akımların etkisiz kılınmasını ve ezilmelerini öngörmektedir. CİAnın gözetiminde ve Mossadla işbirliği içinde yürütülecek olan bu politikanın icrası Arafatın polis teşkilatına düşmektedir. Arafatın polis teşkilatı her ne kadar bu misyonuna sadakatla sarılarak yoğun bir çaba sarfetmişse de, sonuç aldığı iddia edilemez. Tam tersine, Filistinde barış sürecine olan inançlar hızla çökmüş, umutlar dağılmış ve karşı bir dinamik gelişmeye başlamıştır. Bu koşullarda İsrailin bazı sembolik taviz jestleri Arafat idaresinin konumunu sağlamlaştırmak yerine, uç vermeye başlayan mücadele dinamiğinin potasına akma riski taşıyor. Üstelik Güney Lübnan işgalinin kırılmasının ardından oluşan koşullarda bu risk büsbütün artmaktadır.
Ayrıca, İsrailin son dönemde yoğun askeri hazırlıklar içinde olduğu, Filistin halkına karşı yeni ve genel bir saldırı planı hazırladığına ilişkin iddialar ileri sürülmektedir. İsrailin geleneksel politikası ile çakışan ve askeri sorumluların yalanlamadıkları bu iddialar, Arafatın imdat çağrıları ve Avrupa turnesi tarafından da doğrulanıyor. Hamas önderlerinin ve hatta Arafatın bazı bakanlarının İsraille savaşmaya hazır olma yönündeki çağrıları, durumun hassasiyetini, gerginliğin ölçeğini gösteriyor.
Yeni bir Camp Davidle ne
amaçlanıyor?
Bir barut fıçısına dönüşmüş olan Ortadoğunun gebe olduğu gelişmeler, ABD için öncelikli bir önem taşıyor. Elbette Washingtonun gösterdiği hassasiyet bölgede patlak verebilecek yeni bir savaş endişesinden kaynaklanmıyor. ABD açısından önemli olan, savaşın da barışın da kendi inisiyatifinde ve kendi çıkarlarına endeksli gelişmesidir. Bu nedenle Clinton, diplomatik kibarlığı bir yana bırakarak, Ehud Barak ve Yaser Arafatı derhal yeni bir Camp David zirvesi için Washingtona çağırmak zorunda kaldı. 78 ve 79 yıllarında Sedat-Begin arasında düzenlenen Camp David zirveleri çağrıştırılarak, sorunun sembolik ve seremoni boyutunun özenle önplana çıkartıldığı görülüyor.
Ancak, bugünün koşulları, güçler dengesi vb. ile Camp David Anlaşmasının imzalandığı dönem arasında son derece önemli farklar mevcut. 78 yılında Mısır Devlet Başkanı Enver Sedat ile İsrail Başbakanı Menahem Begin, Jimmy Carterin hakemliğinde, Camp David-I Anlaşmasını imzaladıklarında ve bunu bir yıl sonra Camp David-II Anlaşması ile tamamladıklarında, ortada somut bir pazarlık konusu ve tarafların karşılıklı ödün verme olanakları mevcuttu. İsrailin Sina Çölündeki askeri işgaline son vermesinin karşılığında Mısır, Filistin sorunu konusunda o dönem varolan Arap birliğini dinamitledi ve dağıttı. Enver Sedatın bu ihanetinden sonra Arap dünyasının birliğinin sözü dahi edilmedi. Başka bir ifadeyle, o dönem Enver Sedatın (sonradan birey olarak bedelini ağır ödediği) birilerine ihanet etme imkanı vardı. Dolayısıyla Camp David zirvelerinin, olumsuz anlamda da olsa, bir ciddiyeti vardı, Ortadoğu sorununda bir dönüm noktası teşkil etti.
Bill Clintonun bu tarihi emsalden hareketle alelacele 11 Temmuz günü için dayattığı yeni Camp David zirvesi, savaş öncesi bir seremoniyi andırıyor. Uzlaşmazlığın en keskin olduğu dört konunun çoğu üzerinde ara çözümler bulma şansları son derece sınırlı. Bu konular; Filistin devletinin coğrafik kapsamı, Kudüsun statüsü, kolonların konumu ve sürgünde bulunan Filistinlilerin geleceğidir. Bu konularda Arafat ödün verebilecek durumda değildir. İsrail, gelecekteki Filistin devletinin toprak bütünlüğünü, Kudüsü dışta tutma kaydı ile, Batı Şerianın % 85 ile % 92 arasında değişen bir kesimi ile Gazze şeridinden ibaret görmektedir. Filistinliler ise, 272 Nolu Birleşmiş Milletler Örgütü kararı gereğince, İsrailin 1967 öncesi sınırlara çekilmesini talep etmektedirler. Öte yandan, Filistinliler Kudüsün doğusunu başkent ilan etmek isterlerken, İsrail bunun sadece kentin bir kenar mahallesinden ibaret kalmasını öneriyor. İşgal altındaki topraklara yerleştirilmiş kolonların akıbeti konusunda da taban tabana zıt bir tavır sözkonusu. İsrail sözkonusu yerleşim birimlerinin özel statü ile korunmasını isterken, Filistinliler işgal alanlarının boşaltılması gerektiğini savunuyorlar. Sürgündeki Filistinlilerin geri dönmesine ise İsrail, nüfus oranının köklü değişimine yol açacağı için, şiddetle karşı çıkıyor. Bu konuda İsrailin mali tazminat ödeyerek sorunu geçiştirmeye çalışacağı iddia edilmektedir.
Basında yer alan değerlendirmelerde, ABDnin Ortadoğu sorunu konusunda acilen bir zirve düzenleme girişimi, Clintonun zamanı azalan görev süresiyle açıklanıyor. Oysa Washingtonun başlattığı diplomatik maratonun Clintonun bireysel hesapları ile bir ilişkisi yoktur. Bölgede savaş bulutlarının yeniden birikmeye başladığı ve giderek kaçınılmazlaşan bir alevlenmenin taşlı-sopalı bir çatışmanın ötesinde bir boyut kazanacağı açıktır. Böyle bir ortamda, ABDnin ortaya koyduğu inisiyatiflerin başka bir açıklaması olmak durumunda. Birincisi, kitleler ve kamuoyu nezdinde ABDnin barışı korumak istediğini ve bu uğurda sonuna kadar çaba sarfettiğini kanıtlamaktır. İkincisi, bu tür şatafatlı seremonilerle, başarı şansının çok cılız olmasına karşın, yeni bir oyalama dönemi başlatarak, bölgede birikmeye devam eden patlama dinamiklerini dizginlemek, köreltmektir. Üçüncüsü ve en önemlisi, Ortadoğu sorununa Arafatın davetiye çıkarmak zorunda kaldığı Rusyanın da el atmasına zaman tanımamaktır.
Rusya Ortadoğuyu gündemine
almaya hazırlanıyor
Rusyanın Ortadoğu sorununun bir ucundan tutmak istemesi, sadece ABDye sıkıntı yaratmakla kalmayacak, çıkar çelişkilerini körükleyerek bölgedeki bazı dinamiklerin açığa çıkmasını kolaylaştıracak ve hızlandıracaktır. 5 Temmuz günü Tacikistanın başkenti Duşanbede yapılan Şangay grubu toplantısının sonucunda alınan karar, Ortadoğunun Rusyanın gündemine alınmasının sadece bir zamanlama meselesi olduğunu gösteriyor. Bundan birkaç hafta önce benzer bir zirve toplantısı Bağımsız Devletler Topluluğu üyeleri arasında gerçekleştirilmişti. Orta Asyada islami terörizmin yayılmasına karşı önlem almak amacıyla biraraya gelen Şangay grubu üyeleri (Rusya, Çin Halk Cumhuriyeti, Tacikistan, Kırgızistan ve Kazakistan), gündemin tali maddelerini geçiştirdikten sonra esas endişeleri üzerinde yoğunlaştılar. Yayınladıkları ortak bildiride, Orta Asyada ABDnin yayılmacı politikasına karşı çıkmaya, engellemeye hazır olduklarını ve Washingtonun nükleer savunma kalkanı projesini boşa çıkarmak için Moskova ve Pekine tam destek sunduklarını açıkladılar. Bağımsız Devletler Topluluğu üyeleri Kazan zirvesinde Kafkasyayı örnek göstererek benzer bir tavır sergilemiş ve bazı gazetelerin Putin Kafkasyanın petrolünü ve doğal gazını vermiyor türünden başlık atmalarına yol açmışlardı.
Bu demektir ki, yakın gelecekte başka güçler de Ortadoğu sorununa el atmak ihtiyacı duyacaktır. Bu, bölgedeki çelişki ve çatışmaların daha derinleşmesine yol açacaktır.
|